Charyzmaty Ducha Świętego

Tłumaczenie języków polega na przekazywaniu wiadomości, jakie pragnie zakomunikować Duch Święty w darze języków. Ten ostatni służy do przekazania przesłania prorockiego, którego język sam w sobie jest niezrozumiały, dlatego też musi ono być wyjaśnione przez inny charyzmat. Dar tłumaczenia języków nie oznacza przekładu „zdanie po zdaniu” przekazu podanego podczas glosolalii, ale jest interpretacją globalną tego przekazu[41]. „Tłumacz” wypowiada wówczas coś, co jest w istocie proroctwem, a co służy jako „tłumaczenie” otrzymanego wcześniej przesłania[42]. Dar tłumaczenia może być dany tej samej osobie, która przekazywała wiadomość „w językach” lub też może być udziałem innej osoby czy kilku osób[43].

Dar mądrości słowa oznacza praktyczne wejrzenie w rzeczywistość. Nie jest to tylko wiedza teoretyczna, ale podstawa praktycznej decyzji[44]. Objawia charyzmatykowi optymalny, z punktu widzenia Bożej mądrości, sposób zachowania się lub wyboru, w danej sytuacji, której najgłębszy sens poznał on w darze „umiejętności poznania”. Różnica między tymi darami polega na zastosowaniu praktycznym. Ten pierwszy charyzmat jest jakby ogólnym obrazem mówiącym o jakiejś sytuacji lub prawdzie, adar „mądrości słowa” jest sposobem reakcji na to objawienie. Różni się on od nabytego przez człowieka doświadczenia, a także od daru wiedzy, który pozwala tylko osądzać właściwie rzeczy stworzone w ich relacji do Boga. Ponadto dar „umiejętności poznania” jest dany po to, by chrześcijanin mógł stawić czoła pewnej konkretnej sytuacji. To pomoc w próbach uczciwego rozwiązywania problemów życia. Jest on objawieniem sposobu praktycznej realizacji Bożego planu, który wcześniej został poznany przez dar „umiejętności poznania”. Jest on charyzmatem obiecanym przez Jezusa: „W owej godzinie będzie wam poddane, co macie mówić, gdyż nie wy będziecie mówili, lecz Duch Ojca waszego będzie mówił przez was” (Mt 10, 19-20). Chrystus zapewnia, że będzie służył tym darem zawsze, gdy będą podejmowane trudne decyzje lub pojawi się problem, który będzie wydawać się nie do pokonania[45].

Dar umiejętności poznania oznacza nowe i głębsze wejrzenie w tajemnicę Boga i w tajemnicę odkupienia w Jezusie. Nie ma on prostego związku z ludzkim rozumem i zdobywaniem wiedzy za pomocą wysiłku woli. Nie można zdobyć go przez spekulacje, ale przechodzi on przez umysł człowieka i jest bezpośrednim objawieniem natchnienia lub poruszenia Ducha Świętego w postaci myśli. Jest to umiejętność poznawania intelektualnego i wewnętrznego dana chrześcijaninowi nie poprzez normalny proces nauczania, wnioskowania i percepcji, ale bezpośrednio przez objawienie. Poznanie to, jest dane w związku z zajęciem stanowiska odnośnie jakiegoś faktu lub sytuacji. Nie jest czymś konkurencyjnym do daru rozumu, jednego z siedmiu darów Ducha Świętego, który pozwala osądzać świat wokół nas i widzieć w każdej rzeczy najgłębszą jej przyczynę, a przez to tak osądzać rzeczy, by zbliżyć się do Boga i by zasmakować w tym, co On uważa za dobre. Dotyczy raczej szczegółowego objawienia podyktowanego potrzebą chwili. Przez ten dar przekazany przez Boga osobie zostaje niejako ukazany obraz jakiejś prawdy, właściwe spojrzenie na rzeczywistość, nie tylko powierzchownie, ale jakby od wewnątrz, w całej jej tajemnicy. Może to być poznanie, co Bóg czyni, lub co chce uczynić w sytuacji po ludzku rzecz biorąc paradoksalnej[46].

Ten sposób komunikacji nadprzyrodzonej czyni człowieka, zdolnym między innymi do pojmowania znaczenia poszczególnych słów i fragmentów Pisma świętego poprzez bezpośredni kontakt z Bożymi myślami, które zostały ubrane w ludzkie słowa inspirowane przez Ducha Świętego. Charyzmatyk obdarzony tym darem, potrafi przejść niejako ponad warstwę słów i odczytać to, co kryje się w głębi. Może odkryć prawdy Boże bez wysiłku rozumowania i szukania[47].

Celem tego charyzmatu jest posługa ubogim i chorym. Mówi o nim święty Paweł w Pierwszym Liście do Koryntian w dwunastym rozdziale. Darem tym byli obdarzeni ludzie już w pierwotnej wspólnocie chrześcijańskiej. Zaradzali szeregu potrzebom materialnym gminy, którym ze względu na szereg innych posług nie mogli zaradzić apostołowie. Jest to charyzmat ewangelicznej Marty: dzielenie się z ubogimi. Wzorem jest tu sam Chrystus, który „dzielił i dawał ubogim” (2 Kor 9,8), który „nie przyszedł, żeby Mu służono, lecz żeby służyć” (Mk 10,45), i który mówił o sobie „Ja jestem pośród was jako ten, kto służy” (Łk 22,27)[48].

Dar ten nie oznacza wiary, która jest konieczna do przyjęcia chrztu i usprawiedliwienia, lecz chodzi o wiarę w stopniu nadzwyczajnym, „która góry przenosi” (1 Kor 13, 2)[49]. Charyzmat ten jest nadnaturalnym darem Ducha Świętego, który zostaje dany w okolicznościach szczególnych, aby spełniły się jakieś konkretne dzieła Boże.

Jest upewnieniem ze strony Boga, iż działanie w danej sytuacji jest zgodne z jego wolą. Człowiek wiary odczuwa w sobie z absolutną pewność, że Stwórca za jego pośrednictwem dokonuje właśnie jakiegoś cudu[50].

To wewnętrzne objawienie prowadzi osobę obdarzoną charyzmatem wiary do działania z niezwykłą stanowczością nawet wbrew okolicznościom i logice, które zdają się zaprzeczać wydarzeniu, które się dokonuje. Osoba ta jest niezbicie przekonana, że to Bóg dokonuje albo już dokonał danego cudu. Dar wiary często jest związany z innymi charyzmatami zwłaszcza z darem czynienia cudów i uzdrawiania. Chrześcijanin posiadający taką wiarę zdolny jest do znoszenia trudów apostolskich, a nawet do męczeństwa[51].

Dar uzdrawiania nie oznacza według św. Pawła habitualnej mocy przywracania zdrowia ludziom przez charyzmatyka. Uważał on każde uzdrowienie za odrębny dar łaski. Fakt posiadania tego charyzmatu przez kogoś oznaczał, iż niektórzy ludzie są używani jako narzędzia mocy Bożej w uzdrawianiu[52].

Charyzmat uzdrawiania często jest przytaczany przez Ewangelistów i był integralną częścią działalności Chrystusa. Później uzdrawianie było kontynuowane także przez Apostołów. Charyzmat ten poprzedzał ewangelizację we wczesnych latach istnienia chrześcijaństwa, a na przestrzeni całych dziejów Kościoła nigdy nie zanikł, mimo, iż często utożsamiano go ze świętością lub też głoszono teorię, że był to tylko specjalny dar dla rodzącego się Kościoła. Dar uzdrawiania niekoniecznie jest udziałem świętych i nie czyni też automatycznie świętym tego, kto go posiada. Jest darem udzielonym tak jak wszystkie inne dary charyzmatyczne dla wspólnego pożytku[53]. Nie jest tu najważniejsza świętość człowieka, ale jego otwarcie na uzdrawiającą moc Boga[54].

Przedmiotem tego nadprzyrodzonego daru są uzdrowienia natury fizycznej, duchowej i wewnętrznej. Uzdrowienie duchowe jest dojściem człowieka do prawdy o sobie i w odniesieniu do Boga. Prowadzą do niego: działalność duszpasterska Kościoła i sakramenty[55]. Uzdrowienie wewnętrzne dotyka ludzkiej psychiki. Jego przedmiotem jest stan umysłu, woli, pamięci i uczuciowości. W psychice czasem istnieją jakieś zahamowania, które pochodzą ze sfery duchowej. Człowiek potrzebuje wówczas wyzwolenia, które zazwyczaj jest skutkiem ufnej modlitwy braterskiej, połączonej z pokorą i praktyką życia chrześcijańskiego osoby proszącej o uzdrowienie[56]. Uzdrowienie fizyczne dane jest zazwyczaj po to, aby wezwać ludzi do obcowania z Chrystusem. Jest znakiem, który pozwala zrozumieć, że Bóg jest naprawdę obecny pośród wierzących[57]. Ukazuje on, że moc Stwórcy przekracza wszelką niemożność człowieka[58]. Gdy Bóg zsyła uzdrowienie fizyczne na pewną osobę to pragnie również objąć swoją łaską tych wszystkich chorych, którzy patrzą na znak uzdrowienia. Uzdrowienie jest dla nich jakby drzwiami, które otwierają drogę do tego, by widzieć dalej i odkryć w końcu miłość Boga[59].

Istnieją warunki, umożliwiające zaistnienie nadprzyrodzonego znaku uzdrowienia. Nie są one ściśle znormalizowane i jednakowe dla wszystkich, choć często pojawiają się, ukazując w ten sposób logikę i porządek Boży towarzyszący temu zjawisku. Są to zarówno wymagania stawiane choremu jak i tym, którzy modlą się o uzdrowienie.

Pierwszym warunkiem uzdrowienia jest wiara. Charakteryzuje się prawdziwym zawierzeniem oraz koncentracją i skupieniem na Bogu. Wyklucza wszelką chwiejność, zakłopotanie i obawę. Nie koncentruje myśli na trudnościach i beznadziejności danego przypadku, ale kieruje „wzrok” ku Jezusowi[60]. Wzbudza pełne zaufanie do Stwórcy niezależnie od tego, jakie będą skutki modlitwy. Polega również na akceptacji sytuacji, która może przybrać niespodziewany obrót, oraz na ufności, że jest to wszystko przewidziane w planach Opatrzności. Niekiedy, bowiem z powodu wielu okoliczności zakrytych przed człowiekiem zdarza się, iż prosi on usilnie o rzeczy w danej chwili nieistotne. Wiara ta, nie pozostawia żadnych wątpliwości w Boską uzdrawiającą moc oraz w Jego pragnienie uleczenia[61].

Drugim nieodzownym warunkiem uzdrowienia jest miłość. U Jezusa, wyrażała się we współczującym wzruszeniu, które pojawiało się w związku z ludzkim cierpieniem i chorobą. Poruszenie Jezusa było wyrazem Jego dyspozycji wewnętrznej wobec człowieka, który potrzebował uzdrowienia. Jego miłość do człowieka była jakby wewnętrznym motorem, prowokującym zaistnienie cudu. Chrystus to posłanie polegające na szerzeniu pocieszenia w Jego imię i wzbudzaniu dzieł świadczących o Jego miłosierdziu powierzył również swoim uczniom[62].

Trzecim bardzo ważnym czynnikiem w procesie uzdrowienia jest przebaczenie. Każda odmowa przebaczenia oraz każde pragnienie zemsty uniemożliwia Bogu działanie. Nauka Jezusa w tym względzie jest bardzo jasna: „Bądźcie miłosierni, jak Ojciec wasz jest miłosierny […] Odpuszczajcie, a będzie wam odpuszczone”(Łk 6, 36-37). Brak przebaczenia wstrzymuje proces uzdrowienia[63].

Poza powyższymi warunkami towarzyszącymi łasce uzdrowienia istnieją jeszcze okoliczności, które mogą stać się przeszkodami dla tego nadprzyrodzonego daru. Są to między innymi: grzechy śmiertelne, które mogą przyczynić się nawet do niedomagań fizycznych. Dzieje się tak, ponieważ to, co duchowe, psychiczne i fizyczne w ludzkiej osobowości przenika się wzajemnie tak mocno, że nie można wpłynąć na jedno, nie wpływając na drugie i na trzecie. Inną przyczyną braku uzdrowienia jest fakt, iż Bóg czasem dopuszcza chorobę dla wyższego dobra. Choroba choć nie pochodzi od Boga i On jej nie zsyła na człowieka, to niekiedy posługuje się nią przy wezwaniu jakiejś osoby, do współuczestniczenia w Jego zbawczym cierpieniu[64]. Modlitwa w tym przypadku nie usunie choroby, choć może przynieść choremu wewnętrzne wyciszenie i pokrzepienie. Inną okoliczność, w której nienastępuje uzdrowienie stanowi fałszywa wartość przypisywana chorobie. Występuje w przypadku osób, które nie chcą być uzdrowione, gdyż sądzą, że to Bóg dał im tę chorobę i są zamknięte na łaskę Bożego uzdrowienia[65]. Kolejną okolicznością tamującą przyjęcie daru uzdrowienia jest strach. Jest to strach przed konsekwencjami, jakie pociągnie za sobą otrzymana łaska. Ponieważ zawsze następuje okres tzw. „po łasce”, który pociąga za sobą zmianę życia oraz otwarcie na coś innego, na inną równowagę. Przyczyną tego strachu jest fałszywa koncepcja daru Bożego. Chory boi się, że Bóg wysłuchując jego prośbę przywrócenia zdrowia, zażąda czegoś w zamian, jakiejś zapłaty. Człowiek ten nie zna darmowej miłości oraz darmowych darów Bożych[66].

Mimo iż istnieją powyższe okoliczności i warunki towarzyszące łasce uzdrowienia, Bóg gdy pragnie okazać człowiekowi swoje miłosierdzie, czyni to nawet wobec istniejących barier. Działa na różne sposoby, przeważnie posługując się miłością bliźniego w przezwyciężaniu blokad i lęków człowieka, i umożliwianiu mu przyjęcia łaski uzdrowienia[67]. Stwórca posługuje się tu również działaniem lekarzy a nadzieja złożona w Bogu związana z darem zdrowia nie oznacza odrzucenia całej medycyny. Pan także uzdrawia, przyjmując taką wiarę, jaką człowiek posiada, bez względu na to, czy jest ona mała czy duża. Bóg przyjmuje tę wiarę, gdyż jest ona Jego bezinteresownym darem[68]. Proszący o łaskę uzdrowienia musi się zdać na dobroć i mądrość Boga i na Jego nieprzeniknione plany wobec człowieka[69].

Jest to charyzmat nierozerwalnie związany z darem uzdrawiania, różni się tylko tym, że jego działanie nie ogranicza się do problemu zdrowia ludzkiego, ale obejmuje też inne prawa przyrody[70]. U św. Pawła oznaczał wykonywanie pewnych czynów w mocy Bożej, a każdy cud był dla Apostoła odrębnym charyzmatem. I jeśli wiele takich charyzmatów otrzymał jeden człowiek, znaczyło to, że Bóg wybrał tę osobę, by używać jej częściej jako narzędzia dla działania swojej mocy[71].

Uwolnienie od obecności szatana według autorów Nowego Testamentu podobnie jak uzdrowienie, jest znakiem przyjścia Królestwa Bożego. Zwracali oni uwagę na szczególny, mesjański charakter mocy duchowej, którą posiadał Jezus i która odróżniała Go od ludzi. Ponieważ Jezus jest Mesjaszem, ma władzę nad demonami, którą sprawuje przez Ducha Świętego[72]. On jest także zwycięzcą pokonującym moc diabła, a szczególnym miejscem tego triumfu nad szatanem jest krzyż Chrystusa, na którym złożył On ofiarę przebłagalną za grzechy ludzi.

Krzyż jest znakiem posłuszeństwa Jezusa, którym pokonuje nieposłuszeństwo diabła wobec Boga. To posłuszeństwo woli Ojca, które w życiu Jezusa łączyło się ze zgodą na mękę i śmierć musi istnieć w życiu każdego chrześcijanina. Postawienie na swoim oznacza utratę możliwości zapanowania nad złem i utratę zbawienia, zaś otwarcie na działanie Ducha Świętego, dar Zmartwychwstałego Chrystusa, pociąga za sobą zgodę na spełnienie woli Bożej. Tajemnica krzyża obejmuje wszystkie przejawy życia chrześcijanina, który jawi się jako zagrożenie dla złego ducha[73]. Wszyscy więc chrześcijanie na mocy powszechnego kapłaństwa mają prawo modlić się i dokonywać uwolnienia od destrukcyjnego wpływu złego ducha, gdyż działają w autorytecie Chrystusa, który na krzyżu pokonał grzech i siły szatańskie[74].

Działanie szatana w życiu człowieka, może przejawiać się w różny sposób, a dzieje się to poprzez pokusę, alienację oraz opętanie. Pokusa jest to pobudzenie do popełnienia zła, które może pochodzić od złego ducha, ale też od naszego ciała lub też od świata, który nas otacza[75]. Pokusy stanowią normalną część życia chrześcijańskiego, w którym człowiek nieustannie prowadzi walkę duchową. Wierzący powinien ciągle przezwyciężać złe nawyki i skłonności ludzkiej natury oraz mieć świadomość, że staje wobec wroga[76].

Alienacja występuje w trzech różnych przejawach. Pierwszym z nich jest obsesja. Występuje wtedy, gdy inteligencja pewnej osoby jest spętana ciągle tymi samymi myślami i nie może jej używać w sposób wolny[77]. Myśli te zalewają jakby całe pole świadomości człowieka, który czuje się wobec nich absolutnie bezradny. Nie jest on zdolny by odrzucić przedmiot obsesji. Często w wypadkach bardzo silnej alienacji, zostaje popchnięty do zrobienia tego, czego obsesja dotyczy. Może ona być konsekwencją praktyk okultystycznych, gdzie osoba w pewnym sensie sama ponosi odpowiedzialność za to, co się z nią dzieje, ale też istnieją takie przypadki, w których Bóg dozwala, żeby osoby nie mające nic wspólnego z okultyzmem zostały opanowane przez obsesję. Stwórca zezwala na to działanie złego ducha, by przez nie człowiek odniósł wielkie zwycięstwo duchowe[78].

Drugim rodzajem alienacji jest opresja. Przejawia się w działaniu szatana na przedmioty materialne. W tej kategorii zjawisk mówi się o nawiedzonych domach, przedmiotach, które się poruszają, czy też o urządzeniach, które same się włączają[79]. Opresja pojawia się zazwyczaj tam, gdzie odbywały się seanse spirytystyczne lub w miejscach, gdzie dokonano zabójstw, perwersji moralnych i innych ciężkich grzechów. Poprzez ten sposób działania diabeł potwierdza swoją obecność umacniając zniewolenie osób[80].

Kolejnym rodzajem alienacji jest dręczenie. Polega na szkodach fizycznych, które nieprzyjaciel człowieka powoduje na ciele jakiejś osoby[81]. Mogą one przybierać postać bólu, dziwnych odczuć duszenia, uczucia, że ktoś zadaje cios, powtarzającej się bezsenności i koszmarów oraz pojawiających się na ciele ran[82].

Trzecim sposobem działania szatana na osobę jest opętanie. Występuje wówczas, gdy nastąpi dobrowolne zaangażowanie się woli człowieka przy świadomym wejściu w przymierze z siłami zła[83]. Wówczas taka osoba nie jest już wolna ani w chceniu, ani w decydowaniu o własnych czynach, ponieważ ma związaną wolę. Zawładnięcie może być częściowe, kiedy jakaś część woli jest opanowana. Wówczas takie osoby nie mogą np. wejść do kościoła lub są uczulone na rzeczy święte[84]. Zawładnięcie może być także całkowite. W tym przypadku demon dowolnie panuje nad swoją ofiarą wykorzystując jej ciało do swoich celów. Mówi przez jej usta, zniewala jej ruchy, oddziaływuje bezpośrednio na zmysły człowieka, wyobraźnię i uczucia oraz wpływa na inteligencję i wolę, która ulega zachwianiu, sparaliżowaniu i ograniczeniu[85].

Kościół pierwszych wieków szeroko wykorzystywał możliwości dane przez Chrystusa ustanawiając egzorcystów, którym powierzono zadanie wypędzania złych duchów z opętanych. Obecnie w Kościele rozróżnia sięegzorcyzmy prywatne oraz egzorcyzmy formalne[86].

Egzorcyzm prywatny, czyli modlitwa o uwolnienie jest modlitwą zwróconą do Boga. Każdy chrześcijanin może prosić Pana o uwolnienie od wpływu różnych pokus i udręk, pochodzących od złych duchów. Może to dziać się w obecności zainteresowanej osoby lub bez niej. Nie zwraca się wtedy bezpośrednio do złego ducha ani mu się nie rozkazuje. Jest ona bardziej skuteczna, gdy grupa chrześcijan gromadzi się wraz z osobą, która potrzebuje uwolnienia, ponieważ często oprócz samej modlitwy konieczna jest rada, rozeznanie i zachęta[87].

Egzorcyzm formalny jest stosowany tylko w przypadku opętania i może go wykonywać jedyniebiskup lub jego delegat. Egzorcyzm polega na użyciu władzy nad złymi duchami, dlatego też pełniący posługę, biskup lub kapłan po modlitwie do Chrystusa o uzyskanie Jego władzy i mocy, zwraca się bezpośrednio do demona. Nikt, kto nie działa w imieniu Kościoła, nie może się zwracać bezpośrednio do złego ducha, który opętał swoją ofiarę. Modlitwa nad takimi osobami wykracza bowiem poza kompetencję każdego innego chrześcijanina[88]. Skuteczność egzorcyzmu zależy od władzy, którą egzorcysta zostaje obdarzonyza pośrednictwem wiary i posłannictwa Kościoła oraz od darów, które mu dał Bóg i od skutecznych środków, stosowanych do poszczególnych przypadków[89].

Egzorcyzm osób składa się z wielu etapów, do których między innymi należą: odtworzenie historii życia osoby, proklamacji Słowa Bożego o królowaniu Chrystusa, modlitwa o ochronę dla egzorcysty i jego współpracowników, nakaz ujawnienia się demona i rozkaz, aby wychodząc nikomu nie zaszkodził i aby poddając się mocy Jezusa, nie wracał oraz zachęta osoby do oddania swojego życia Jezusowi.

Znaki uwolnienia, takie jak: drżenie, krzyk, upadanie na ziemię, nie zawsze muszą zaistnieć. Prawdziwym znakiem uwolnienia jest natomiast nowe życie z Chrystusem i nowa zdolność miłowania bliźniego[90].

Egzorcyzm miejsc występuje wówczas kiedy obecność złych duchów dotyka jakiegoś miejsca. Odtwarza się najpierw w takim przypadku, historię związaną z danym miejscem, by dojść do przyczyny demonicznegoskażenia oraz prosi się Chrystusa o miłosierdzie nad grzechami popełnionymi w tym miejscu. Następnie posługujący biskup lub kapłan stosując zazwyczaj modlitwę papieża Leona XIII przeciwko diabelskim skażeniom, dokonuje egzorcyzmu orazkropi wodą egzorcyzmowaną a niekiedy spala dodatkowo poświęcone kadzidło[91].

Charyzmaty stanowią nieodzowny i stały element życia Kościoła, który ma strukturę charyzmatyczną. Oznacza to, że w Kościele musi być miejsce na realizację tych darów, którymi Duch Święty obdarza poszczególnych chrześcijan. Charyzmaty mają zawsze jakąś „użyteczność” zamierzoną przez Opatrzność Bożą. Są one ze swej natury darami Bożymi, nie można ich więc sobie wysłużyć, choć można ich pragnąć. W życiu jednostek brak charyzmatu nie oznacza „mniejszej doskonałości”, ponieważ miarą doskonałości jest życie miłością. Żaden z tych darów nadzwyczajnych nie jest konieczny do zbawienia i nie powinien być przedmiotem osobistej chluby, gdyż groziłoby to niebezpieczeństwem ulegania złudzeniom psychologicznym, a nawet demonicznym. Posiadane charyzmaty trzeba szanować i przyjmować z pokorą jako dary Boże. Stanowią szczególny, ale skądinąd normalny przejaw działalności Ducha Jezusa. Autentyczne charyzmaty rodzą owoce w postaci pokoju i życiowego dynamizmu[92].

Pojęcie charyzmatu opisuje specyficzne rzeczywistości wymienione w poszczególnych tekstach Nowego Testamentu. W czasach po-biblijnych Duch Święty nadal wzbudza nowe charyzmaty. Katechizm Kościoła Katolickiego poszerza pojęcie charyzmatów o „charyzmat prawdy” w nauczaniu, którego podstawą jest sukcesja apostolska, „charyzmat nieomylności”, w który jest uposażone Magisterium Kościoła, oraz o „osobisty charyzmat świadka Miłości Bożej wobec ludzi”. Nośnikiem charyzmatów nie jest martwa litera Pisma, ale żywa tradycja, którą tworzy Duch Święty. Rzeczywistość charyzmatów jest więc otwarta ku przyszłości[93].

o. Andrzej Brzeziński OFMConv