Porządek celowy w świecie widzialnym dowodzi istnienia Boga

Dziwniejszy jeszcze porządek i bardziej zdumiewająca celowość okazuje się w samym świecie organicznym. Tu już najmniejsza „komórka – jak się wyraża prof. uniw. w Berlinie O. Hertwig – jest arcydziełem natury, wykonanym, z przedziwną subtelnością”. Cóż dopiero mówić o całym organizmie, na który składają się już nie miliony, ale miliardy komórek! Ileż w takim organizmie narządów (organów), wykonujących różnorodne czynności zupełnie bezwiednie, z których każda ma na celu nie tylko dobro danego narządu, ale także całego organizmu, nieraz całego gatunku! – Czy nie nasuwa się tutaj każdemu samorzutnie następujący wniosek:  jeżeli te narządy w organizmach istot bezrozumnych działają podług stałych praw w sposób bardzo rozumny i zupełnie od-powiadający celowi, musi być jakaś istota nieskończenie rozumna, która nie tylko tymi organizmami kieruje, ale każdy narząd istot organicznych tak. utworzyła, aby mógł celowo działać, tj. służyć całemu organizmowi, a pośrednio ogólnemu dobru.

Każdy instrument, zwłaszcza złożony z kilku części, które wzajemnie pomagają sobie do wspólnego celu, musi mieć rozumnego wynalazcę – bo same cząstki bezrozumnej materii nie mogą się złożyć celowo, aby spełniać jedno im wspólne i rozumne zadanie. Ktoś rozumny zatem musiał cel tego instrumentu obmyślić i odpowiednio do tego celu cały przyrząd z poszczególnych cząstek zbudować. Stąd też, skoro się dany instrument okaże praktyczny, chlubę przynosi nie sobie, ale wynalazcy, bo świadczy o jego pomysłowości.

Takim instrumentem – i to niesłychanie skomplikowanym – jest każdy narząd, a zwłaszcza narządy zmysłów, np. wzroku, słuchu itd. Wystarczy zatem przypatrzyć się bliżej budowie oka lub ucha, oraz funkcjom, jakie mają spełniać, aby się przekonać, że mogą być dziełem tylko odwiecznej Mądrości, z którą żaden geniusz ludzki nawet mierzyć się nie może – której tym bardziej bezrozumna materia zastąpić nie zdoła.

Budowa oka jest: tak cudnie dostrojona do swego przeznaczenia oraz tak bogato wyposażona we wszystkie potrzebne przy-rządy, że jeszcze w starożytności uchodziło oko za najlepszy dowód celowego urządzenia natury”.

Wyobraźmy sobie, że nie ma jeszcze na świecie oka: jest tylko masa nerwowa, wrażliwa na działanie światła. W pewnej odległości od tego nerwu jest przedmiot, np. strzała AB. Jeśli ten przedmiot jest oświetlony, nerw odbiera od niego jakieś wrażenie światła, ale jest ono zupełnie nieokreślone, bo każdy punkt nerwu otrzymuje jednocześnie promienie od wszystkich punktów przedmiotu. Ażeby na nerwie wyraził się obraz strzały i urzeczywistniło się widzenie, trzeba, żeby promienie z punktu strzały A padały wyłącznie na jakiś osobny punkt nerwu a, promienie z punktu B na osobny punkt nerwu b itd. Jakże więc dokonać tego wyłączenia promieni, pochodzących od różnych części przedmiotu i skierować je do poszczególnych części nerwu?

Najprostszym, na to sposobem byłoby postawić przed nerwem wiązkę drobnych rurek, o ściankach zabarwionych na czarno. W ten sposób te tylko promienie przez każdą przejdą rurkę i trafią do odpowiedniej części nerwu, które wprost w rurkę wpadają, a więc te, które pochodzą od części przedmiotu wprost przeciwległej; reszta zaś promieni od innych części przedmiotu pochodząca wpadnie w rurkę ukośnie i na czarnych jej ścianach zgaśnie. Tak powstanie na nerwie niedoskonały jeszcze, ale rzeczywisty obraz przedmiotu.

Drugi nierównie już wyższy sposób dojścia do tego samego celu, to: umieścić przed nerwem jakieś ciało przeźroczyste, załamujące promienie, a wymyślić dla tego ciała taki kształt, iżby wszystkie promienie, od punktu przedmiotowego A na to ciało padające, po załamaniu skupiały się na jednym punkcie nerwu a, i tak samo promienie od punktu przedmiotowego B skupiały się na jednym punkcie nerwu b. Taki kształt, jak wyższa matematyka pokazuje, może mieć tylko soczewka.

Którego tedy z tych dwu możliwych sposobów użyła natura do rozwiązania problemu widzenia? Obu równocześnie. Na najniższym szczeblu życia spotykamy tyko narządy służące do odczuwania światła, nie chwytające istotnego obrazu. Owady po większej części posiadają już oczy, zbudowane na zasadzie rurek, wyłączających promienie, albo – co na jedno wchodzi – wzdłuż przeźroczystych cylinderków, z jakich u owadów składa się tzw. rogówka siatkowa; u wyższych zaś ustrojów istnieje w oku soczewka, w stosownym oddaleniu od rozwiniętego nerwu, czyli siatkówki. I warto zauważyć, że to oko z soczewką nie jest dalszym rozwojem i udoskonaleniem oka posiadającego rogówkę siatkową, jest tylko rozwiązaniem tej samej trudności na zupełnie innej zasadzie.

Ale nerw i soczewka to dopiero zasadnicze części składowe organu widzenia. Do dobrego widzenia potrzeba jeszcze innych warunków Dla uchylenia światła wpadającego zewsząd trzeba przed siatkówką zbudować ciemnię optyczną (camera obscura) i opatrzyć ją od przodu przeźroczystą szybą. Służy temu gałka oczna z twardówki, na zewnątrz białej, wewnątrz czarnej; osadzona w niej jest, jak szkiełko w zegarku, przeźroczysta rogówka.

Dla otrzymania wyraźnego obrazu przedmiotu trzeba bardzo ściśle obliczonego stosunku między czterema czynnikami: odległością soczewki od siatkówki, wypukłością soczewki, stopniem załamywania światła soczewki i stopniem załamywania środowiska, w jakim istota żyje, tj. powietrza albo wody. Te wszystkie warunki są w oku najdokładniej spełnione: soczewka ma inną wypukłość i inny stopień załamywania światła u zwierząt lądowych niż wodnych. Ponieważ przedmiot oglądany bywa raz dalej, raz bliżej, trzeba przyrządu zmieniającego odległość ogniskową w oku; służy temu przyczepiony do soczewki muskulik (musculus accomodatitius), który ściągając lub zwalniając napięcie soczewki nadaje jej niniejszą lub większą wypukłość.

Dla regulowania ilości światła wpadającego do oka, trzeba umieścić przed soczewką przeponę z otworem, który by się zmniejszał przy żywszym świetle, a rozszerzał przy słabszym. Funkcję tę spełnia barwna tęczówka.

Dla ułatwienia widzenia stereotypowego, czyli wyczucia trzeciego wymiaru przestrzeni, trzeba dwoistości oczu; dla jedności aktu widzenia trzeba takiego układu mięśni, aby oboje oczu zwracało się ku jednemu przedmiotowi. W tym celu mięśnie oczne są tak skrzyżowane, że oczy nie poruszają się (jak inne dwuczłonowe narządy) symetrycznie do średnicy ciała, ale poruszają się asymetrycznie, tj. jedno i drugie ku jednej stronie.

Do właściwego używania wzroku potrzeba jeszcze takiego urządzenia oka, które by pozwalało skupiać uwagę na jeden przedmiot, a zarazem nie pozbawiało niezbędnego ogarniania całości. Otóż tylko jedno miejsce na środku pola widzenia oka daje wyraźny obraz, reszta dokoła zarysowuje się mglisto. Nie daje na tyle widocznego obrazu, by rozstrzelić uwagę, ale dostatecznie wyraźny na to, aby ją zwrócić w chwili, gdy się jakiś przedmiot na uboczu pojawi.

Ponieważ w powietrzu unosi się wiele pyłków, które, osiadając na szybie ocznej, odbierałyby jej co chwila niezbędną przejrzystość, potrzeba środka do obmywania i przecierania szyby. Temu służą, tuż przy oku umieszczone gruczoły łzowe, które wytwarzają ciecz przydatną do zwilżenia tej szyby a nad okiem ruchliwa powieka, która jak gąbka co chwila ją przeciera.

Delikatność budowy oka i ważność jego w życiu powodują potrzebę chronienia i zabezpieczania go. Dlatego gałka oczna osadzona jest w dole kostnym, jak w fortecy, broniona z przodu od uderzeń wysuniętymi kośćmi czoła i górnej szczęki – ochroniona brwiami od pyłu spadającego z głowy – od słońca i kurzu osłonięta rzęsami – przed każdym urażeniem zabezpieczona powieką, która instynktownie zasłania oko, gdy jest narażone. Dzięki temu organ tak delikatny rzadko stosunkowo bywa uszkodzony.

Wymieniam tylko znane wszystkim składniki oka; jest ich więcej i każdy z nich pod mikroskopem odsłania jeszcze całe systemy celowo urządzonych składników. Taki jest przyrząd widzenia.

Rozumiemy, dlaczego Newton, po przestudiowaniu oka, zawołał: „Zaiste Ten, który pierwszy oko zbudował, musiał znać najdokładniej wszelkie prawa optyki”, dlaczego fizyk Helmholtz powiedział, „że oko jest dziełem, które tylko najwyższa Mądrość mogła utworzyć”.

Któż by więc mógł rozumnie przypuścić, że tak misterne urządzenie oka jest dziełem przypadku, że oko utworzyło się wskutek ruchu drobniutkich cząstek materii? Jeśli wirowanie drobnych materialnych cząstek mogłoby wytworzyć cudownie i tak delikatnie zbudowane oko, dlaczego najbardziej genialny okulista, w określonych wypadkach, nie potrafi już istniejącego, chorego oka uzdrowić lub bodaj jednej nadpsutej cząsteczki jego sztucznie uzupełnić?

Niemniej zdumiewające jest celowe urządzenie ucha.

W tej jego części wewnętrznej, która kształtem przypomina skorupę ślimaka, odkrył anatom Corti błonę o dziwnej budowie. Jest to rodzaj maleńkiej, mikroskopijnej harfy, posiadającej około 6 tysięcy włókien czyli strun, ułożonych obok siebie podług wielkości, z których każda łączy się za pomocą cieniutkiej niteczki z nerwem słuchowym. Długość najdłuższej struny wynosi zaledwie pół milimetra, najkrótszej jedną trzecią milimetra; im która struna krótsza, tym wyższy wydaje dźwięk.

Cel narządu Corliego jest prosty.

Wiadomo, że jeśli jedną z dwu jednakowo nastrojonych strun wprawiamy w ruch, pobudzając je do wydania dźwięku, druga zaczyna drgać tak samo, czyli wydawać ten sam dźwięk. Ten sam objaw powtarza się w uchu, ile razy dochodzi do niego głos z zewnątrz.

Wszelkie słyszane głosy znajdują oddźwięk w odpowiednich włóknach narządu Cortiego, które z. powodu swej olbrzymiej liczby odpowiadają nie tylko zasadniczym tonom oktawy, ale niezliczonym tonom pośrednim. – Tak ucho odtwarza natężenie, wysokość, barwę, harmonię i rozdźwięk wszelkich możliwych tonów i najdelikatniejszych ich odcieni.

Jak nie podziwiać tak misternie zbudowanego instrumentu muzycznego, którym natura obdarza człowieka! Kto by twierdził, że taki ustrój organiczny powstał wskutek przypadkowego nagromadzenia tkanek – kto by myślał, że tysiące strun o rozmaitej długości ułożyło się przypadkiem właśnie podług wielkości swojej, chyba byłby pozbawiony rozumu. Jeżeli do samego odrysowania oka czy ucha, lub do wykonania ich modelu potrzeba rozumu, jakże wielkiego rozumu potrzeba do stworzenia żywego oka czy ucha!

Już sama budowa organizmów, ta zewnętrzna maszyneria życia, swoim celowym urządzeniem wprawia nas w podziw i przejmuje uwielbieniem dla Stwórcy, w jeszcze większe zdumienie wprowadza badaczy przyrody wewnętrzna, psychiczna strona życia zwierzęcego, instynkt, pod wpływem którego bezrozumne zwierzęta działają celowo, chociaż bezwiednie.

Weźmy np. młodą jaskółkę, która wylęgła się w tym roku w Europie. Kiedy jesień nadchodzi, ptaszę staje się niespokojne, aż niespodziewanie odlatuje daleko na południe. Nie zimowała jeszcze w naszym kraju, zatem nie może wiedzieć, że pozostając, musiałaby zginąć. Przyroda, która w ciepłych krajach zaopatruje zwierzęta nawet zimą w żywność, obdarzyła jaskółkę popędem do odlotu na południe, chociaż nie zna ona ani geografii, ani historii przyrody.

Zwierzęta, idąc za instynktem, dokonują rzeczy, których nieraz najzdolniejsi uczeni nie potrafiliby wykonać, albo dopiero po długich i mozolnych studiach do nich dochodzą.

Chrząszcz, zwany zwijaczem (ulva pruniformis), budując sobie gniazdko, zwija liście brzozy w lejki takie, że przekrój każdego tworzy linię geometryczną, nad której wzorem długo przemyśliwał fizyk holenderski Huyghens. – Zadanie, które uczony przy pomocy skomplikowanego rachunku w XVII w. zdołał teoretycznie rozwiązać, w praktyce od lat tysięcy rozwiązywał łatwo chrząszczyk.

Pająk wodny, wodnik (argyroneta aąuatica) snuje w wodzie sieć, od której delikatny lejek prowadzi do powierzchni wody i wpuszcza do wewnątrz powietrze. Pierwszy zatem dzwon nurkowy został zbudowany przez pająka.

Krogulec, żywiący się jadowitymi wężami, jeśli zostanie ukąszony przez swoją ofiarę, szuka rośliny, zwanej vejuco (mikonia huako) i zjada kilka jej liści. Spostrzegli to ludzie i na sobie doświadczyli, że roślina ta jest jedynym lekarstwem dla ukąszonych przez węże.

Jeszcze ciekawsze jest to, że zwierzęta przysłużyły się matematyce: Francuski uczony Maraldi badał graniastosłup, tworzący komórkę pszczoły, a zamknięty romboidalnymi ścianami i przy pomocy bardzo ścisłych pomiarów odkrył, że kąty przyległe tych czworoboków, otaczających graniastosłup, wynosiły: 109° 28′ i 76° 32′. Wtedy fizyk Reaumur zwrócił się do głośnego podówczas matematyka Kóniga z prośbą, aby obliczył, pod jakimi kątami muszą się schodzić ściany romboidalne, jeśli mają zamykać jak największą przestrzeń. Kónig używając rachunku różniczkowego obliczył, że z dwóch kątów przyległych jeden musi mieć 109° 26′, drugi 70° 34′. Reaumur przypuszczając, że obliczenie Maraldiego było mylne, rachunek len dał do sprawdzenia szkockiemu matematykowi Maclaurinowi. I cóż się okazało? – Kónig się pomylił, a rozwarcie kątów czworoboku komórki pszczoły pokrywało się z obliczeniem Szkota. Przyczyną błędu Kóniga były pomyłki w tablicach logarytmicznych, używanych przez niego, które też niezwłocznie poprawiono.

Stwierdzenie tego wykazało, że pszczoła najlepiej rozwiązała: jak zbudować największą stosunkowo komórkę przy najmniejszej ilości materiału budowlanego.

Jakże zdumiewająco kierują się instynktem takie błonkówki (hymenoptera), które przygotowują dla przyszłych gąsieniczek mięso, zachowujące się przez kilka tygodni w stanie zupełnie świeżym!

Samiczka, zanim złoży jajka, poluje na chrząszcza, którego ciałem, będzie się żywić jej potomstwo. Znalazłszy go, rzuca się na niego, przewraca na grzbiet, nie zabija, lecz obezwładnia swoją ofiarę przez celne ukłucie zatrutym żądłem w miejsca, w których schodzą się nerwy ruchowe chrząszcza.

Po sparaliżowaniu nerwów, wnosi błonkówka chrząszcza do zrobionego już gniazda i składa w nim jajka, po czym udaje się na nowy połów, i nowego chrząszcza umieszcza w pobliżu pierwszej ofiary. Wyklute gąsieniczki karmią się przez cały czas swego rozwoju żywym, świeżym mięsem zwierzęcym.

Gdyby najuczeńsi fizjologowie zjechali się na naradę, jak poczynać z potrzebą błonkówki, nie mogliby wymyślić nic rozumniejszego i bardziej celowego. Wszak idzie o to, aby utrzymać życie złowionego chrząszcza przez przeciąg kilku tygodni, bo tyle potrzeba czasu, aby poczwarka przeobraziła się; inaczej ciało jego już. po jednym dniu uległoby rozkładowi i wyschło. Trzeba także chrząszcza pozbawić ruchu, aby nie uciekł, i aby ruszając się nie zgniótł delikatnych jajeczek błonkówki.

Aby jedno i drugie osiągnąć, można tylko sparaliżować nerwy ruchowe chrząszcza. Jakże to wykonać? Operacja nie może trwać długo, gdyż napastnik mógłby ją życiem przypłacić. Nadto, jeśli ma być skuteczna, trzeba dostać się do centrów nerwowych chrząszcza, tj. do tych miejsc, w których nerwy ruchowe się schodzą; a takich miejsc i to w układzie niezależnych od siebie jest zwykle więcej u owada; przy tym silny pancerz pokrywa znaczną część jego ciała.

Trzeba więc: a) zbadać, gdzie są centra nerwowe; b) gdzie są spojenia pancerza, przez które łatwiej dałoby się dosięgnąć ośrodków nerwowych; c) trzeba wybrać takie owady, u których centra ruchowe są najbardziej zbliżone do siebie, bo wówczas jedno ukłucie starczy do spowodowania zupełnego paraliżu. Chcąc to umiejętnie wykonać, zdolny anatom potrzebowałby do zbadania systemu nerwowego owada silnie powiększającego mikroskopu oraz nader delikatnych narzędzi i dopiero po wielu eksperymentach mógłby dojść do jakiegoś wyniku.

Dla błonkówek przygotowania te są zbyteczne: instynkt wskazuje na miejsca centrów nerwowych, a natura wyposaża w odpowiednie narzędzia i środki do ich znieczulenia. Toteż, kiedy po raz pierwszy dokonują operacji, jednym niechybnym pchnięciem żądła paraliżują nerwy złowionej zwierzyny, a tym samym rozwiązują zadanie, trudne nawet dla zdolnego przyrodnika.

Nęk {sphex), który poluje na świerszcze, mniej uzbrojone pancerzem, ale mające trzy centra nerwowe znacznie od siebie odległe, inaczej robi. Rzucając się na świerszcza, przewraca go na grzbiet i przytrzymuje go łapkami, ostrożnie trzy razy kłuje go zatrutym żądłem, naprzód w szyję, potem, między dwoma pierwszymi pierścieniami tułowia, wreszcie w brzuch i tak dopiero go obezwładnia. Inne błonkówki, gromadzące w norkach swych rozmaite owady o systemie nerwowym mniej jeszcze ześrodkowanym, zadają odpowiednią ilość pchnięć żądłem; pewien gatunek gąsienic kłują dziewięć razy, w każdy pierścień oddzielnie.

I jakże nie podziwiać celowości w świecie zwierzęcym, jak nie powtórzyć za Goethem, podziwiającym instynkt zwierząt: „Kto słyszy to, a nie wierzy w Boga, temu już nie pomogą Mojżesz i prorocy”.